Η δύναμη των στερεοτύπων

Του Κυριάκου Κολοβού

Δύο φράσεις που προέρχονται από την αρχαιότητα είναι ικανές να μας εισαγάγουν στην έννοια της διάκρισης: «Πας μη Έλλην βάρβαρος» και «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω μοι τη θύρα». Στην μεν πρώτη η λέξη «barbara», από τα σανσκριτικά, χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες προκειμένου να προσδιορίσουν το αλλότριο, το παράδοξο. Στη δεύτερη, ο Πλάτωνας προληπτικά ενημέρωνε  τους επισκέπτες της Σχολής του να μην εισέρχονται αν δεν γνωρίζουν γεωμετρία ή τέλος πάντων αν δεν κατέχουν έναν συγκεκριμένο, ορθολογικό τρόπο παραγωγής σκέψης.

Η διάκριση αποτελεί την άνιση μεταχείριση. Αυτή, που σε συνάρτηση με την προκατάληψη, συνιστούν το στερεότυπο:  Την υπεραπλουστευμένη σκέψη και τον ανελαστικό τρόπο συμπεριφοράς  που λειτουργεί  σύμφωνα με μια προηγηθείσα κατηγοριοποίηση. Η κατηγοριοποίηση λειτουργεί στη βάση της ταυτότητας. Ποιοι είμαστε «εμείς» και ποιοι είναι οι άλλοι, οι «έτεροι» οι οποίοι υπό τη δική μας σκοπιά θα συναποτελούν την ετερότητα.  Συναφής ορισμός μπορεί να θεωρηθεί ο εθνοκεντρισμός ο οποίος καθιστά τα μέλη της έσω-ομάδας αλληλέγγυα, και σε ανώτερο επίπεδο, σε σχέση με τους υπό σύγκριση «άλλους».

Στην Κύπρο εντοπίζεται πληθώρα στερεοτύπων που στηρίζονται στην τάση του αυτό-προσδιορισμού, του ετερο-προσδιορισμού και του εθνοκεντρισμού. Αν κοιτάξουμε διάφορες έρευνες γνώμης, που γίνονται κατά καιρούς, σε ο,τι αφορά στη λύση του Κυπριακού, η πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων δηλώνει ως προτιμητέα λύση το Ενιαίο Κράτος. Από την άλλη, η πολιτική ηγεσία και η πλειοψηφία των κομμάτων έχει αποδεχθεί τη διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία (ΔΔΟ) ως τη βάση επίλυσης του προβλήματος.

Έτσι, φτάνουμε στο οξύμωρο έως και παράλογο σχήμα οι οπαδοί να περιχαρακώνονται γύρω από τις σημαίες των κομμάτων, και των επιλογών τους, τη στιγμή που έχουν ως πρώτη προσωπική επιλογή κάτι άλλο. Επομένως, «πας μη διζωνικός, βάρβαρος». Το στερεότυπο που καλλιεργήθηκε είναι ότι οι «αντιδιζωνικοί» είναι και διχοτομικοί, πράγμα που δεν αποδεικνύεται σε καμία περίπτωση. Οι αυτο-αποκαλούμενοι «οπαδοί της λύσης», με κοινό παρονομαστή τη ΔΔΟ, δημιούργησαν μια ταυτότητα. Η ετερότητα έχει δαιμονοποιηθεί ταυτιζόμενη με τους «οπαδούς της διχοτόμησης». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποδιοπομπαίου τράγου, σ’ αυτή την περίπτωση, αποτελούν οι οργανώσεις νεολαίας και οι φορείς που αντιτίθενται στη ΔΔΟ.

Πηγή: «Επιλύοντας το Κυπριακό πρόβλημα: Ελπίδες και Φόβοι, Πρόγραμμα: Κύπρος, 2015».

Ακόμη ένα παράδειγμα στερεοτύπου, εντός κυπριακής κοινωνίας, με φόντο το Κυπριακό, αποτελεί η «θέληση» των κατά τόπους πληθυσμών για επίλυση του προβλήματος. Λέγεται ότι οι κάτοικοι της Πάφου ευθύνονται για την απόρριψη του σχεδίου Ανάν και ότι στο μέλλον θα ενεργήσουν με τον ίδιο τρόπο, λόγω ιδιοτελών κινήτρων. Ανατρέχοντας στα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος παρατηρείται ότι στην επαρχία Πάφου το 82% απέρριψε την συγκεκριμένη πρόταση  ενώ στη Λευκωσία απορρίφθηκε από το 74% των κατοίκων. Πώς θεμελιώνεται και πώς καταρρίπτεται το στερεότυπο; Όσοι επικαλούνται το πιο πάνω επιχείρημα σκόπιμα κρύβονται πίσω από το 82% για να αποδείξουν τον ισχυρισμό τους ο οποίος παγιώνεται και μετατρέπεται σε στερεότυπο. Ταυτόχρονα, πρέπει να επισημανθεί ότι αυτό το ποσοστό αντιστοιχεί σε μόνο 10 χιλιάδες ψήφους τη στιγμή που το 74% των Λευκωσιατών αντιστοιχεί σε 125 χιλιάδες ψήφους. Συνεπώς, η παράθεση των απόλυτων αριθμών καταρρίπτει το επιχείρημα.

Πηγή: «Επιλύοντας το Κυπριακό πρόβλημα: Ελπίδες και Φόβοι, Πρόγραμμα: Κύπρος, 2015».

Η διάκριση, η προκατάληψη, η μεροληψία και εν τέλει τα στερεότυπα μπορούν  να βασιστούν σε τοπικιστικά στοιχεία, πολιτικές διαφορές και ό,τι η διαφορετικότητα μπορεί να προσδώσει. Σε επίπεδο μέσων ενημέρωσης, τα στερεότυπα, μπορούν να αποτελέσουν τα εχέγγυα μιας  πολωμένης επικοινωνίας. Μέσω των αντιθετικών δίπολων που δημιουργεί είναι ικανή όχι μόνο να διατηρήσει τα στερεότυπα, αλλά, να τα επεκτείνει και να οδηγήσει τα πράγματα σε ιδιαίτερα ακραίες καταστάσεις, όπως ο ηθικός αποκλεισμός που δεν βλέπει τους άλλους ως άτομα αλλά ως αναλώσιμους.

* Οι εικόνες βρίσκονται σε έρευνα με τίτλο «Επιλύοντας το Κυπριακό πρόβλημα: Ελπίδες και Φόβοι, Πρόγραμμα: Κύπρος, 2015», με βασικούς συγγραφείς: Derya Sozen, Κατερίνα Παπαδοπούλου, Erol Kaymak.